Bilimsel araştırmalarda değişkenler arasındaki ilişkilerin doğru bir şekilde anlaşılması büyük önem taşır. Özellikle, bağımsız değişkenin bağımlı değişken üzerindeki etkisinin başka bir değişken aracılığıyla gerçekleştiği durumlar, daha derin bir analiz gerektirir. Bu gibi durumları analiz edebilmek için aracı değişken analizi (mediation analysis) kullanılır. SPSS, bu tür analizlerin kolaylıkla gerçekleştirilebildiği güçlü bir istatistiksel yazılımdır. Bu yazıda, SPSS kullanarak aracı değişken analizini nasıl gerçekleştirebileceğimizi bilimsel bir yaklaşımla ele alacağız.
Aracı Değişken Nedir?
Aracı değişken (mediatör), bağımsız değişkenin bağımlı değişken üzerindeki etkisini açıklayan üçüncü bir değişkendir. Aracı değişken analizinin amacı, iki değişken arasındaki doğrudan ilişkiyi daha derinlemesine inceleyerek, bu ilişkinin bir aracı değişken tarafından nasıl etkilendiğini ortaya koymaktır.
Örneğin, bir çalışmada iş tatmininin (X) iş performansı (Y) üzerindeki etkisini araştırıyorsak, bu etkiyi iş motivasyonu (M) üzerinden açıklayabiliriz. İş tatmini, doğrudan iş performansını etkileyebilir; ancak bu etkinin iş motivasyonu aracılığıyla gerçekleşmesi de mümkündür. Bu durumda iş motivasyonu aracı değişken olarak kabul edilir.
SPSS ile Aracı Değişken Analizine Giriş
SPSS kullanarak aracı değişken analizi yapmak için, belirli adımlar izlenmelidir. Bu adımlar, değişkenler arasındaki ilişkileri ayrıntılı bir şekilde analiz etmemizi sağlar. SPSS'te bu analiz, regresyon analizleri kullanılarak gerçekleştirilir.
1. Verilerin Hazırlanması
İlk adım, analiz edilecek verilerin eksiksiz ve doğru şekilde SPSS'e girilmesidir. Verilerin doğru kodlandığından ve bağımsız (X), bağımlı (Y) ve aracı (M) değişkenlerin net bir şekilde tanımlandığından emin olunmalıdır. Bu aşama, analizlerin doğruluğu açısından kritik öneme sahiptir.
2. Regresyon Analizleri
Aracı değişken analizi için üç temel regresyon analizi gerçekleştirilmelidir:
Bağımsız değişkenin bağımlı değişken üzerindeki etkisi: İlk olarak, bağımsız değişken (X) ile bağımlı değişken (Y) arasında bir regresyon analizi yapılır. Bu analiz, bağımsız değişkenin doğrudan etkisini belirler.
Bağımsız değişkenin aracı değişken üzerindeki etkisi: İkinci aşamada, bağımsız değişken (X) ile aracı değişken (M) arasında bir regresyon analizi gerçekleştirilir. Bu adımda, bağımsız değişkenin aracı değişken üzerindeki etkisi incelenir.
Aracı değişkenin bağımlı değişken üzerindeki etkisi: Son olarak, aracı değişken (M) ve bağımsız değişken (X) birlikte bağımlı değişken (Y) üzerinde test edilir. Bu aşamada, aracı değişkenin bağımlı değişken üzerindeki etkisi ile birlikte bağımsız değişkenin etkisinin ne ölçüde değiştiği gözlemlenir.
3. Sonuçların Yorumlanması
Analiz sonuçları değerlendirildiğinde, iki temel duruma odaklanılır:
Tam aracılık (Full mediation): Bağımsız değişkenin bağımlı değişken üzerindeki doğrudan etkisi, aracı değişkenin dahil edilmesiyle birlikte anlamlılığını kaybediyorsa, tam aracılık söz konusudur. Bu durumda, bağımsız değişkenin etkisi tamamen aracı değişken üzerinden gerçekleşmektedir.
Kısmi aracılık (Partial mediation): Bağımsız değişkenin bağımlı değişken üzerindeki etkisi, aracı değişkenin dahil edilmesiyle azalıyorsa, ancak tamamen kaybolmuyorsa kısmi aracılık durumu söz konusudur. Bu durumda, bağımsız değişkenin doğrudan bir etkisi bulunmakta, ancak bu etkinin bir kısmı aracı değişken tarafından açıklanmaktadır.
SPSS’te Bootstrapping ile Aracı Değişken Analizi
Aracı değişken analizinde sonuçların güvenilirliğini artırmak için bootstrapping yöntemi de kullanılabilir. Bootstrapping, verilerden rastgele örnekler alarak sonuçları tekrar tekrar hesaplayan bir yöntemdir ve sonuçların istatistiksel olarak daha sağlam olmasını sağlar. SPSS'te bu işlemi gerçekleştirmek için PROCESS Makro adlı bir eklenti kullanılabilir. Bu makro, aracı değişken analizini otomatik hale getirir ve hızlı bir şekilde sonuç almayı sağlar.
Sonuç
Aracı değişken analizi, iki değişken arasındaki ilişkinin daha derinlemesine incelenmesine olanak tanır ve araştırmacılara, ilişkilerin altında yatan süreçleri açıklama imkânı sunar. SPSS, bu tür analizleri kolay ve güvenilir bir şekilde yapmamızı sağlar. Bilimsel çalışmalarımızda doğru sonuçlara ulaşmak ve değişkenler arası etkileşimleri daha net bir şekilde ortaya koymak için aracı değişken analizi son derece değerli bir yöntemdir.
Ayrıca, analizin SOBEL testi ile nasıl yapıldığını izleyebilirsiniz: https://youtu.be/2_Zi0hKxHOQ
Analizin Hayes PROCESS yöntemi ile nasıl yapıldığını izleyebilirsiniz: https://youtu.be/1ZEYYSFxjrM