Kukla değişken, dummy değişken veya sahte değişken olarak adlandırılan bu değişken, çoğunlukla regresyon analizlerinde kullanılan bir değişkendir. Kukla, dummy veya sahte olarak adlandırılmasının nedeni; aslında veriler içerisinde yer almaması, araştırmacı tarafından, var olan bir değişkene göre sonradan oluşturulmasıdır. Sahte değişken oluşturulmasının nedeni, regresyon analizlerinde en az iki adet sürekli değişkene ihtiyaç duyulmasıdır. Örneğin elimizde iki farklı puan olur.
Bunlardan birisi arttığında diğeri de artıyor mu? Ya da azalıyor mu? Birinin, diğeri üzerinde anlamlı bir etkisi var mı? Bunu tespit etmeye çalışırız.
Ancak bazen bir kategorik değişkenin, sürekli değişken üzerindeki etkisini tespit etmek isteriz. Örneğin, cinsiyetin gelir üzerindeki etkisini bulmak isteriz. Bu durumda regresyon analizi yapmak teknik olarak mümkün değildir. Çünkü burada gelir, sürekli bir değişkendir. Yani 1000, 2000, 3000 gibi sayılardan oluşmaktadır ve bunlar sayısal olarak bir değer ifade etmektedir. Ancak cinsiyeti belirtmek için kullandığımız 1 ve 2 kodlarının aslında sayısal bir karşılığı yoktur. Yani 2 burada 1’in 2 katı anlamında değildir. Örneğin kadın erkeğin 2 katı değildir. Ayrıca, kategoriler arasındaki sayısal farkların da bir anlamı yoktur. Örneğin 3 kategori olsaydı. 1-2 arasındaki fark ile 2-3 arasındaki fark da birbirine eşit olmayabilirdi. Oysa sürekli değişkenlerde bu farklar birbirine eşittir. Örneğin, 1000 TL ile 2000 TL arasındaki fark ile 2000 TL ile 3000 TL arasındaki fark birbirine eşittir.
Dolayısıyla, bir kategorik değişkenin sürekli değişken üzerindeki etkisini tespit etmek istediğimizde burada bir işlem yapmamız gerekmektedir. Bu işlem de kukla değişken oluşturma işlemidir. Bunu nasıl yaptığımızı, bundan sonrasını bir örnek üzerinden açıklayalım:
Yrd. doçent, doçent ve profesör olarak üç değişkenimizin olduğunu varsayalım. Bunların maaşları 25, 50 ve 100 TL olsun.
Burada unvanın gelir üzerindeki etkisini tespit etmek istiyoruz. Az önce de ifade ettiğimiz üzere bunu bu haliyle yapmamız doğru olmayacaktır. Bu durumda unvanın kategorilerinden birini temel kategori olarak belirliyoruz ve diğer kategorileri gelir bakımından bununla karşılaştırıyoruz. Böylece bir anlamda belli bir başlangıç noktasına göre iki farklı noktanın farkını tespit etmiş oluyoruz. Bu karşılaştırmayı yapabilmek için ise bunları ayrı birer değişken haline getirmemiz gerekiyor. İşte bu değişkenlere kukla, dummy veya sahte değişken adı veriliyor.
Peki değişken oluşturma işlemini nasıl yapıyoruz?
Adım adım açıklayalım:
1. Öncelikle kategorilerimizi birer ayrı değişken olarak oluşturuyoruz. Kategorilerin adlarını yeni değişkenlerin adları olarak belirliyoruz ve kaç kategorimiz varsa o kadar değişkenimiz oluyor.
2. Her bir katılımcıyı, oluşturduğumuz yeni değişkenlerde bulunuyorsa 1 bulunmuyorsa 0 olarak kodluyoruz. Örneğin burada 1. katılımcı yardımcı doçent, o zaman yrd. doçent adındaki değişkene 1 yazıyoruz. Diğer değişkenlere 0 yazıyoruz.
Böylece kukla değişkenlerimiz oluşturulmuş oluyor. Bundan sonrasında artık regresyon analizi yapılabiliriz.
Sonrasından da biraz bahsedelim. Regresyonu nasıl yapıyoruz?
Sonrasında bunlar arasından bir kategoriyi, temel kategori, daha bilimsel ifade ile referans kategorisi olarak seçiyoruz. Diğer kategorileri, bu kategori ile karşılaştıracağız. Bu nedenle, kategoriler arasında temel özellikte olanı seçmek yerinde olacaktır. Örneğin burada en alttaki unvanı seçmek daha doğrudur. Çünkü maaştaki artışı, unvan arttıkça görmek istiyoruz. Dolayısıyla en alttaki unvanı, burada yardımcı doçenti referans kategorisi olarak seçiyoruz. Ardından referans kategorisi olarak belirlediğimiz değişken dışındakileri, regresyon analizinin bağımsız değişkenleri yaparak çoklu regresyon yapıyoruz.
Kukla Değişken Tuzağı nedir?
Burada dikkat ederseniz oluşturduğumuz kukla değişkenlerin tamamını, bağımsız değişkenlerimiz arasına dahil etmiyoruz. Bu çok önemli bir kural. Eğer hepsini dahil edersek çoklu bağlantılılık adı verilen bir problem ortaya çıkıyor ve buna kukla değişken tuzağı adı veriliyor. Dolayısıyla kukla değişkenlerden birini, referans kategorisini, analize dahil etmiyoruz.
Son not: Kukla değişken oluşturmayı SPSS’te nasıl yapabileceğimizi ve örnek bir analizi videoda izleyebilirsiniz.